تجسم اعمال از دیدگاه حکمت متعالیه

حسن عالم

فلسفه

کارشناسی ارشد

عسکری سلیمانی امیری

محمدباقر ملکیان

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

1390

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

"تجسم اعمال" اصطلاحی دینی، کلامی و نیز اصطلاحی فلسفی در حکمت متعالیه است که به معنای انعکاس رفتارها و اعتقادات دنیوی در عالم آخرت و نحوه تاثیر آنه در سرنوشت اخروی او و چگونگی ارتباط میان عمل و جزای آن می‌باشد. این اصطلاح که مفاد آن بر خلاف ترکیب لغویش سابقه دیرینه داشته، در فرهنگ دینی اسلام و در قرآن و متون روایی مورد روایی مورد تایید و تاکید واقع شده و بیانگر این امر است که رابطه اعمال و اعتقادات دنیوی با جزای اخروی، رابطه‌ای تکوینی می‌باشد. همچنین بر اساس این آموزه صورت حقیقی انسان بستگی به همان نیت و خصلت‌ها و ملکات نفسانی او دارد، و بدین ترتیب اگرچه انسانها از نظر صورت ظاهری یکسانند ولی از نظر صورت باطنی یعنی خصلت‌ها و ملکات انواع یا اصنافی گوناگون دارند. صدر المتالهین با الهام از دین، ضمن پذیرش تجسم اعمال و اعتقادات در عالم آخرت، سعی کرده است تا به این مساله صبغه‌ای عقلی و فلسفی ببخشد؛ چنانچه اصول فلسفی او در حکمت متعالیه چنین امکانی را فراهم می‌سازد. تجرد نفس، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، تجرد قوه خیال اتحاد عاقل و معقول، رابطه نفس و بدن و نحوه تاثیر و تاثر متقابل این دو، از جمله این اصول است و می‌توان از این مباحث به منزله مبانی و پیش‌فرضهای آموزه تجسم اعمال یاد کرد و ملاصدرا در تبیین این آموزه از اصول مذکور بهره جسته است. وی از سوی دیگر با روش خاص خود، از آموزه تجسم اعمال در توجیه و تبیین برخی دیگر از آموزه‌های دینی، به ویژه در مباحث مربوط به معاد مانند فلسفه کیفر و پاداش و ارتباط آن با عدالت خداوند، حقیقت میزان، نامه اعمال و صراط بهره جسته و در حقیقت تبیین عقلانی تجسم اعمال را مبنایی برای توجیه و تبیین این آموزه‌ها قرار داده است. در نهایت با عنایت به تبیین فلسفی تجسم اعمال در حکمت متعالیه، می‌توان به شبهات مطرح‌شده در مورد این آموزه پاسخی مستدل و قانع‌کننده داد؛ چنان که این امر در حکمت متعالیه صورت پذیرفته است.

1392/10/8

1470